miércoles, 26 de octubre de 2016

GENERO GRAMATICAL

Sustantivo masculino
Regla: El artículo que se utiliza para clasificar a personas y animales, es la partícula “Laj”
Observaciones. Los hablantes Q’eqchi´ también utilizan el término “aj” omitiéndo el fonema “L”.
Ejemplos:
Personas.
Q’eqchi’ Castellano
Laj Xiwan Juan
Laj Mak Macario
Aj B’ex Sebastián

Animales.
Q’eqchi’ Castellano
laj
tzo’ kaxlan gallo
laj
tzo’ ak’ach macho del pavo / chompipe
aj
k’ol tz’i’ perro macho (no capado)
aj
k’ol aaq marrano macho (no capado) (La partícula “aj”, también se utiliza para indicar profesión o actividad de las personas, por ejemplo aj tzíib’ = escribano; aj kemonel = tejedora; aj tijonel = educador / educadora)

Sustantivo femenino.
Regla: para distinguir el sustantivo femenino, especialmente en las personas, se utiliza la partícula “ix” y va separado del sustantivo.

Ix Pet Petrona
Ix Tol Dolores
Ix Nat. Natividad
Ix Yan Sebastiana

Los tratos en las personas respecto a género.
Se utilizan al dirigirse o hablar a una persona mayor, a personas respetables de la comunidad, a personas casadas.
Regla: Las marcas de respeto u honoríficos para dirigirse a una persona, son:
qawa’ = Don,
Qana’ =señora / doña.
Qawa’ tijonel/ k’utunel Señor educador 
Qana’ tijonel Señora educadora
Qawa’ Manu’ Don Manuel
Qana’ Rux Doña Rosario
Qawa’ b’anonel Señor doctor 
Qana’ chinam Señora cofrade (señora principal de la cofradía religiosa)



Xpaayil ru winqil ut ixqil k´ab´a´ej
Winqil k´ab´a´ej
Li xk´aj aatin na´oksiman re xjunltikankil xk´ab´a´eb´ li poyanam malaj xul a´an li xk´aj aatin “Laj”.
Sa´ li aatinob´aal Q´eqchi´ nayeeman aj wi´ AJ, ink´a´ chik nayeeman li yaab´ “L”.

Xk´utb´al:
Poyanam

Q´eqchi´
(Laj) Aj Wiwan
(Laj) Mak
(Laj) Aj B´ex

Xul

Laj tzo´ kaxlan
La tzo´ ak´ach
Aj k´ol tz´i´
Aj k´ol aaq

Li k´aj aatin aj na´oksiman aj wi´ re xb´eeb´al resil li naxb´aanu junaq poyanam, qayehaq aj tz´iib´, aj kemonel, aj tijonel.


Ixqil k´ab´a´ej
Re xnawb´al naq li k´ab´a´ej yook xyeeb´al malaj xtz´iib´ankil a´an xk´ab´a´ ixq tento naq naxk´am sa´xtiklajik li xk´aj aatin “ix” ut jachjo ru rik´in li k´ab´a´ej naq natz´iib´aman.

Q´eqchi´

Ix Pet
Ix Tol
Ix Nat
Ix Yan

Xk´ab´a´ resinkileb´ li cheekel winq ut ixq.
Sa´ xyeeb´al malaj xtz´iib´ankil xk´ab´a´eb´ li cheekel poyanam, laj k´anjel sa´li k´aleb´aal, eb´ li ak sumsuukeb´ chik ut eb´ laj k´anjel chi ru li chaq´rab´ junelik na´oke oksiman li aatin Qana´ ut Qawa´.

Qawa´ tijonel / K´utunel
Qana´ tijonel
Qawa´ Manu´
Qana´ Rux
Qawa´ b´anonel

Qana´ chinam 

No hay comentarios:

Publicar un comentario